Ravenda Kurdistanê di 27-28.05.2023an da li bajarê Lozanê Konferansa 100. Salîya Peymana Lozanê li darxist. Ji çar parçeyên Kurdistanê ji 250 kesî zêdetir siyasetmedar, nunerên Partiyên Kurdistanê, akademisyen, rojnamevan û kesayetîyên navdewletî beşdarê konferansê bûn. Ji Bakurê Kurdistanê Serokê Giştî yê Partiya Sosyalîst a Kurdistanê Bayram Bozyel jî beşdarê Konferansê bû. Bozyel di Konferansê da gotara li jêrê pêşkêş kir.
Mêvanên ezîz, beşdarên giranbuha, nûnerên partîyên
Kurdsitanê, dostên gelê Kurd yên birumet,
Hûn hemî bixêr hatin, ez we tevan bi rêzdarî slav dikim.
Ji bo lidarxistina vê konferansa watedar ez spasîya Rawenda
Kurdistanê dikim û jibo vê karê hêja we birêzan pîroz dikim.
Sedsal berê li vir, Tirkiyê û dewletên İttilafê bi Peymana
Lozanê welatê me Kurdistanê perçe û parve kirin. Koletî û bêstatutîyê li ser me ferz kirin.
Peymana Lozanê ne tenê milettê Kurd ji mafê wî yên neteweyî
yê rewa û dewletbûnê bêpar kir. Her wisa li Rojhelata Navîn tovê dijminahî û
kînê çand û bû sedemê nearamî, şer û pevçunekê sedsalî.
Bi destura we ez ê di gotara xwe da bi giştî li ser bandora
Peymana Lozanê ya li ser Bakurê Kurdistanê hur bibim. Bi kurtî jî behsa encamên Peymana Lozanê yên jibo
miletê Kurd û Tirk li Tirkiyê bikim.
Berîya Peymana Lozanê
hinek qonaxên giring
-Di nivê sedsala 19an da Osmanî mîrekîyên Kurdan belav
dikin. Kurd hêza xwe winda dikin û ji
taqetê dikevin.
-Di sala 1916anda İngiliz, Fransiz û Rus bi Peymana Sykes-Picotê axa Osmanîyan, di eslê xwe da
Kurdistanê di navbera hev da parve dikin.
-Piştê têkçûyîna Osmanîyan di Şerê Cîhanê a Yekemîn da, di Mutarekeya
Mondrosê a 30ê Cotmeha 1918an da, 6 bajarên Kurd (Wan, Bedlis, Diyarbekir,
Elezîz, Sêwaz, Erzurum) wek bajarên Ermenîyan tên destnîşan kirin. Ku ev mijar di Peymana Berlînê a di 1878an da
hatibûn rojevê.
Helwesta dewletên zirhêz yên di derbarê Ermanîyan ji roja
ewil ve dibe sedemê nerazîbûna Kurdan û wan nêzîgê Tirkan dike.
Konferansa Parîsê
- Di 18ê Çileya Paşîn a 1919an da dewletên serkeftî yên Şerê
Yekemîn jibo nîzamekê nû li Konferansa Parîsê da dicivîn. Di Konferansa Parîsê
da li ser navê Kurdan Şerif Paşa beşdar dibe, lê tesirekê xwe çê nabe. Konferans bê Kurdan birêve diçe.
Peymana Sevrê
Di 10ê Tebaxa 1920an da Peymana Sevrê tê imze kirin.
Li gor xalên 62,63, 64ên (beşa 3yemîna) vê peymanê, Bakurê
Kurdistanê jibo Ermenîstanê tê hêştin. Di heremekê teng ê Kurdistanê da jibo
Kurdan muxtarîyet tê destnîşan kirin. L gor peymanê ger Kurd bixwazin û
Cemiyeta Miletan pesend bike, dewletekê serbixwe dikare bê avakirin. Ger Kurdên
Mosilê jî bixwazin dikarin beşdarê dewleta Kurd bibin. Lê tu dewletek vê peymanê
di parlamentoya xwe da pesend nake û ew
bê xwedî dimîne.
Tiştê balkêş ew e ku Kurd jî ji Peymana Sevrê nerazî ne. Ji
ber ku piranîya axa Kurdistanê li ser Ermenistanê ve hatîye hêştin. Daxwaza
Kurdan, di bin kontrola Osmaniyan da Kurdistanekê Xweser a hîn firehtier e.
Di rojên pêş da Kemalist her tim bi tirsa Ermenîstanê Kurdan
dikişînên ber xwe. Kazım Karabekir
dubare dibeje “dê Kurdistan bibe Ermenistan”.
Peymana Lozanê
Di kîjan şertan da
Peymana Lozanê hat imzekirin
Berîya ku
Peymana Lozanê encam bide, Fransa bi Tirkiyê ra li hev hatibû û zêdetir bi karên
navxweyî ra mijul dibû. Ji Edene û Entebê derketibû. Rojeva Fransîyan herî zêde Ermenî, Suryanî û qewmên nemuslim dadigirt. Siyaseta wê dijê
Kurdan bû. Nehêştibû nunerên Kurdan beşdarê Konferansa Parisê bibin.
İngilîz ji şer
westîyabûn. Ew li du petrola Mosilê bûn. Stratejîya xwe li himber Sovyetê li
ser Tirkiyekê bihêz avakiribû.
Tirkiyê bi
Sovyetê ra peymanên dostîtîyê imze kiribû. Siyaseta Sovyetê jî wek a İngilizan
alîyê dewletekê xurt a Tirkan bû. İtalya ji Tirkîyê vekişîya bû. Yunan li
himberê Tirkiyê têkçûbû û ji alikarîya Rojavayayîyan bêpar mabû.
Kurd jî
belawela bûn. Rixêstinên Kurdan hatibûn girtin û Kurd bi giştî bêtaqat mabûn.
Bi gotinekê din
Tirkiye bi awantaj û bi destekê xurt beşdarê Peymana Lozanê bû.
Li Lozanê du
nokte derketên pêş.
Yek jê pênasekirina
eqaliyetan, ya diduyan jî pirsa Mosilê bû.
Pênasekirina eqaliyetiyan
Li Lozanê
têgeha eqaliyetan li ser bawerîyên dîni/olî hat pênasekirin. Ev bi dilê Tirkiyê
bû û her wisa pêşnîyara Lord Qurzonê İngiliz bi xwe bû. Bi vê awayî Tirkiye hat
hêsan kirin û pirsa Kurd ji rojevê derket.
Lê di maddeya 39an
da hat destnîşan kirin ku her kesê ku li Tirkiyê niştecî ye dikare di jîyana
xwe ya bazirganî, civakî û di mehkemeyan da zimanê xwe yê zikmakî bikar bine.
Ev xal li Tirkiyê tu car nehat bicîkirin.
Xala diduyan
pirsa Mosilê bû.
Mosil
Di niqaşên
derbarê Mosilê da İngilizan nasnameya Mosilê ya kurdî derxistin pêş û xwestin
ku Mosil di bin kontrola İngilizan da bimîne. Nunerên Tirkan İnonu jî iddia dikir ku Kurd û Tirkan qedera xwe
kirine yek û ew bi xwe nunerê Tirk û Kurdan e.
Tirkiyê bi
şertê ku İngîliz daxwazên Kurdan yên xweserî û serxwebûnê red bikin, amadebû dev
ji Mosilê berde û radestê İngilterê bike. Lê ev tişt di Meclisa Tirkîyê ya
yekem da nehat pesend kirin. Nunerê Kurd Yusuf Ziya Beg razî nedibû ku axa
Kurdistan dabeş bibe û li meclisê li himber vê planê bi tundî derdiket. Jiber
vê yekê Meclisa Yekem ji aliyê M. Kemal ve hat fesh kirin û meclîsekê nû hat
hilbijartin û di Tebaxa 1923an da Peymana Lozanê pesend kir.
Bi imzekirina Peymana Lozanê perçekirin û parvekirina
Kurdistanê ji alîyê nizama dinayayê bi awayekê fermî hat qebulkirin.
Piştê imzekirna
Peymana Lozanê, 29ê Oktobra 1923an da Komara Tirkiyê hat îlan kirin.
Li Dijê Kurd Serdemekê nû
Rayedarên Tirk
yên nû, M.Kemal û hevalên wî di navbera 1920 û heta Peymana Lozanê siyasetekê
keysperest, pragmatik û demdirêj birêvebirin. Bi Ermeniyan Kurdan ditirsandin û
bi argumentên parastina Xelîfetê û biratîya Misilmanîyê Kurdan dikişandin ber
xwe. Kemalistan gelek caran hêvîya azadî û muxtarîyetê dan Kurdan û bi vê awayî
Kurdan ewiqandin.
Kemalistan vê
siyaseta duru û xapînok heta imzekirina Peymana Lozanê, bi gotinekê din heta
naskirina dewleta Tirk ji aliyên hêzên navdewletî ve meşandin.
Piştê Peymana
Lozanê û avakirina Komara Tirkiyê hemî sozên biratîyê yên jibo Kurdan hatin
jibîr kirin. Xalên Peymana Lozanê yên derbarê bikaranîna zimanê Kurdî jî nehatin
bicîhkirin. Kemalistan ruyên xwe yên şoven û dagirker derxistin holê.
Ew İnonuyê ku di
Lozanê da digot ez nûnerê Kurdan im jî, di sala 1925an dibêje li Tirkiyê tenê
mafê Tirkan heye ku mafên neteweyî bixwazin, li Tirkiyê herkes mecbure ku bibe
Tirk, wek Tirk bijî û biaxive.
Destura Tirkiyê
ya ku di sala 1924an da çêbû, herkesê ku
li Tirkiyê dijîya wek Tirk pênase dikir.
Êdî serdema tekparêzîyê
dest pê dikir, li Tirkiyê herkes Tirk bû, tenê zimanê Tirkî hebû. Armanca
yekemin pêkanîna miletekê Tirk yê yekpare bû.
Komara Tirkiyê;
İnkar, asimilasyon, koçberkirin, imhakirin,
rewşa awarte
Kemalistan
piştê ilankirina Komarê dest bi sîyaseta dijî Kurd kirin. Rejima Kemalist
Serhildana 1925an a Şeyh Seid jibo vê armancê wek firsendek bikaranî. Bi sedan
serokên Kurdan hatin bidar ve kirin.
Bi navê Şark
İslahat Planê stratejiyekê demdirêj hat amadekirin. Şark Islahat Planê rehbera
siyaseta Komarê ya dijê Kurd bû. Li gor vê planê divê Kurdistan bi destên Waliyên
Giştî wek mustemleke/koloni bê îdare kirin.
Li gor Şark
Islahat Planîyê;
-Ji bo
Kurdistanê rêvebirîyekê taybet ya kolonîyê tê pêkanîn. Erkên Rêvebirîya Teybat
bêsînor e.
-Li Kurdistanê
Rêvebirîya Eskeri bê navber hikum dike.
-Asimilasyona
Kurdan armanca yekemin e.
-Nifusa Kurdan ji
Kurdistanê tê koçberkirin.
-Di bajarên
Kurdan da bikaranîna zimanê Kurdan qedexe ye.
Li aliyê din
rejima Kemalist jibo siyaseta xwe ya Tirkîtîyê ya yepare, bingeha hizrî û
ideolojik amade dike. Bi vê armancê Teza Diroka Tirk (Türk Tarih Tezi) û
Teoriya Ziman a Rojî (Güneş Dil Teorisi) pêktîne. Li gor vê teoriye, serçavîya
hemî şaristanîyan Tirkên Asyaya Navin bûn ku li gor vê Kurd jî bi eslê xwe Tirk
bûn. Ya din jî hemî zimanên dinyayê ji zimanê Tirkî derketibûn.
Tirkiye, jibo
siyaseta inkarkirin û asîmilasyonê hewcedarî bi rejimekê zordar û rêvebiryekê
taybet hebû.
Bi vê armancê
di dirêjahîya sedsala bistan da Kurdistan bi rêvebirîyên taybet yên wek
Mufetişên Giştî, Îdareyên eskerî û rewşa awarte hat îdare kirin. Her daxwazên
Kurdan bi top û xwînê hatin fetisandin. Kurdistan bû qada şer, bi hezaran gund
û bajarên Kurdan hatin kavilkirin û bi milyonan Kurd bizorê ji welatê xwe hatin
koçber kirin.
Bandora siyaset dijê kurd li ser rewşa
Tirkiyê
Siyaseta inkar
û asimilasyonê ya dijê Kurd ne tenê êş û xesarên mezin da Kurdan, her wisa
pêvajoya demokratikbûna Tirkîyê jî ji vê siyasetê xesar dît. Her cara ku
dewleta Tirk li himber Kurdan dest bi şer û qirkirinê kir, tesîra artêşê li ser
siyasetê zede bû, pêla şovenizme bilind bû. Ev jî rê neda ku Tirkiye ber bi
demokrasiyeke nûdem ve pêş ve biçe. Bi van sedeman artişa Tirk her deh salan da
carek kudeta çêkir û dest da ser hikum.
Dewleta Tirk
hemî serhildanên Kurdan, jibo perçiqandina muxalefeta navxweyî bikar anî, firsend
neda ku tevgerên demokratîk li Tirkiyê xurt bibin û xelkê birêxistin bikin. Ev
jî bû sedemê wê yekê ku li Tirkiyê siyaset ber bi otoriterîyê, nijadperestîyê û
cemserîyê ve biçe.
Siyaseta dijê Kurd têkçuye, Tirkiye xitimîye
Îro Tirkiye
jiber siyseta şer û şiddetê ya dijê Kurd di nav krizekê kur û piralî da ye.
Rewşa aborî têkçuye, sistema siyasî xitimiye, nirxên civakî rizîyane, Tirkiye
di qada diplomasîyê da di rewşekê aloz da ye.
Li gor
lêkolînan, tenê di şerê 40 salên dawî da 4 trilyon dolar ji berika xelkê
derketiye. Ev pere ji bo şer, çek û weki din hatiye xerckirin. Ev pere pênç car
ji dahatîya milli ya Tirkiyê ya salane zêdetir
e.
İro ji sedî 70ê
xelkê Tirk di asta birçîtiyê da dijîn, gel qasê ku pêwîst be ji xizmetên
perwerdeyê, tenduristiyê û avadanîyê sudwernagire.
Pergala
serokatiyê ku nuha li Tirkiyê li ser
hikume, li dijê têkoşîna azadîya gelê Kurd hatiye avakirin û yek ji sedemê
qeyrana heyî ya li Tirkîyê ye.
Her wisa di nav
civata Tirk da pêla nîjadperestiyê ji her wextî bilindtir bûye. Li seranserê
Tirkiyê cemserî ya komelgehî û dijminahî
gelek kur bûye ku ev jî jibo aştîya civakî tehdidekê mezin peyda dike.
Ev 7-8 salên dawî
Tirkiye bi navê têkoşîna dijê PKKê li hundir û derve şerekê bênavber dimeşine.
Tirkiye di van çend salên dawî da li
Kuridstana Başur bi sedan baregeh avakiriye û xesarên mezin daye xelkê sivil.
Herwisa Tirkiye li Rojavayê Kurdistane heta nuha çar opeasyonên eskeri bi rêvebir
û gelek bajarên Kurdan dagir kir. Tirkiye bi bê siyaseta xwe ya emperyal di
Rojhelata Navin da aramî û istikrarê tehdit dike.
Divê Mafên Miletê Kurd yên Rewa bên
naskirin
Pir eşkere ye ku
nesafikirina pirsa Kurd hem li Tirkiyê hem jî li Rojhelata Navîn rewşa siyasî
aloztir dike, şer û bêistikrariyê zêde dike. Tecrubeyên sedsalî nişan didin ku
heta pirsa Kurd bi awayekê aştiyane û li ser esasê wekhevîyê safî nebe, li
herêmê ne aştî, ne demokrasi, ne jî xweşguzarî peyda dibe. Li Tirkiyê û heremê nifteya aştî û
aramîyê safi kirina pirsa Kurd e.
Divê ev
neheqîya sedsalî a dîrokî ya dijê gelê Kurd bi dawî bê
Mafê miletê
Kurd jî heye ku wek her miletekî li ser axa xwe bi awayekî azad û birumet bijî.
Ev tişt bi nirxên mirovahîyê yên gerdunî ra jî guncav e û jibo aşitîyekê
mayinde jî pêwîst e.
Piyekê Nizama
Peymana Lozanê di qonaxa 1991 û 2005an da bi azadbûna Kurdistana Başur şikiya.
Nuha dora sê
pîyên din e.
Pitê tecrubeyên
sedsalî, neheqî û bêhiquqîyên Peymana Lozanê divê bên sererast kirin.
Jibo vê yekê,
erkê ewil dikeve li ser milê miletê Kurd. Azadî nayê bexşkirin, jibo wê têkoşin
û ferasetekê netewî û hevdem divê.
Erkê diduyan jî
dikeve liser milê dewletên pêwendîdar. Jibo aştî û edeletê divê ew jî liv li
xwe xin erkên û berpirsiyarîya xwe yên xwe yên li beramberê mirovahîyê bicîh
bînin.
Jibo guhdarîya
we spasîya we hemîyan dikim.
27.05.2023
Lozan
Bayram Bozyel
Serokê Giştî yê
Partîya Sosyalîst a Kurdistan
(PSK)
Partiya Sosyalîst a Kurdistan © 2022
